Near Miss – Η "Παρολίγο Νίκη" και ο Εγκέφαλος που Κερδίζει... Ντοπαμίνη
Ο τζόγος είναι μια μοναδική μορφή εξάρτησης. Σε αντίθεση με τις ουσίες όπως η κοκαΐνη ή το αλκοόλ, δεν απαιτεί εξωτερική χημική εισαγωγή για να δημιουργήσει εθισμό. Αντ’ αυτού, ενεργοποιεί με τόσο ισχυρό τρόπο τα εγκεφαλικά κυκλώματα ανταμοιβής, ώστε ο ίδιος ο οργανισμός να αρχίσει να εκκρίνει ντοπαμίνη – τη νευροχημική ουσία που σχετίζεται με την ευχαρίστηση, την πρόβλεψη ανταμοιβής και το κίνητρο. Με κάθε περιστροφή στο φρουτάκι, κάθε στοίχημα στο δελτίο, κάθε στιγμή αναμονής της κλήρωσης, ο εγκέφαλος βιώνει κάτι που δεν απέχει πολύ από μια τεχνητή έκρηξη ευφορίας.
Η ντοπαμίνη δεν παράγεται μόνο όταν κερδίζουμε, αλλά – και αυτό είναι το κλειδί – όταν περιμένουμε να κερδίσουμε. Σύμφωνα με νευροεπιστημονικές μελέτες (Schultz, 1997· Fiorillo et al., 2003), οι ντοπαμινεργικοί νευρώνες ενεργοποιούνται πιο έντονα όταν η ανταμοιβή είναι απρόβλεπτη αλλά πιθανή. Και κάπου εκεί γεννιέται το φαινόμενο του near miss – η «παραλίγο νίκη», που έχει την ικανότητα να ενεργοποιεί περισσότερη ντοπαμίνη από μια μικρή νίκη.
🔄 Τι είναι το “Near Miss”;
Στον χώρο των τυχερών παιχνιδιών, ένα near miss είναι μια αποτυχία που μοιάζει με νίκη. Για παράδειγμα:
-
Στα φρουτάκια, εμφανίζονται δύο κεράσια στη σειρά και το τρίτο περνάει μια θέση πιο κάτω.
-
Σε ένα ξυστό, ταιριάζεις δύο αριθμούς από τους τρεις για το μεγάλο έπαθλο.
-
Στο στοίχημα, έχεις πετύχει 5 από τα 6 σημεία ενός παρολί και χάνεις το τελευταίο στο 92ο λεπτό.
Αν και στην πράξη δεν κερδίζεις τίποτα, ο εγκέφαλος αντιλαμβάνεται το near miss σαν "σχεδόν επιτυχία" και ανταμείβεται χημικά σαν να έχει υπάρξει νίκη. Μελέτες με fMRI (Clark et al., 2009) έδειξαν ότι το near miss ενεργοποιεί τα ίδια εγκεφαλικά κέντρα με την πραγματική νίκη – όπως ο ραβδωτός πυρήνας (striatum) και το μετωπιαίο φλοιό – αυξάνοντας την επιθυμία για συνέχιση του παιχνιδιού.
🎰 Η απάτη των φρουτακίων και τα προγραμματισμένα “παραλίγο”
Τα φρουτάκια, ιδίως τα σύγχρονα ψηφιακά, είναι προγραμματισμένα να εμφανίζουν near misses σε ποσοστά πολύ υψηλότερα από το τυχαίο. Οι δημιουργοί τους γνωρίζουν ότι μια σειρά από “παραλίγο κέρδη” είναι πιο αποτελεσματική στο να κρατάει τον παίκτη στο παιχνίδι, από το να του προσφέρουν μία πραγματική νίκη. Αυτά τα near misses λειτουργούν σαν ψυχολογικά "τσιμπήματα", που δίνουν την ψευδαίσθηση ελέγχου ή προόδου: "Αφού έφτασα τόσο κοντά, θα τα καταφέρω στο επόμενο".
Αυτό το φαινόμενο έχει τεκμηριωθεί και σε μελέτες συμπεριφορικής ψυχολογίας (Reid, 1986· Dixon et al., 2010), που δείχνουν πως οι παίκτες, όταν βιώνουν ένα near miss, τείνουν να ποντάρουν πιο γρήγορα, με μεγαλύτερη ένταση και συχνά με αυξημένο ποσό, σε σύγκριση με καθαρές ήττες.
🧍♂️ Η εμπειρία είναι παγίδα
Όποιος έχει παίξει έστω και για λίγο, αναγνωρίζει το συναίσθημα: το στομάχι σφίγγεται, η καρδιά χτυπάει λίγο πιο δυνατά, και μια φωνή μέσα σου λέει: “Ήμουν τόσο κοντά… Δεν μπορεί, θα έρθει τώρα”. Είναι αυτό ακριβώς που θέλει ο αλγόριθμος: να μεταφράσει τη βιολογία του εγκεφάλου σου σε επαναλαμβανόμενο ποντάρισμα.
Και εδώ κρύβεται η μεγάλη παγίδα: το near miss δεν είναι τυχαίο — είναι εργαλείο χειραγώγησης. Το σύστημα δεν σε φέρνει "κοντά στη νίκη" – σε φέρνει κοντά στη χημική ανταμοιβή που σε κρατάει παγιδευμένο.
🛡️ Τι μπορούμε να κάνουμε;
Η αναγνώριση του near miss ως συνειδητά σχεδιασμένου μηχανισμού ενίσχυσης είναι το πρώτο βήμα. Δεν πρόκειται για προσωπική αποτυχία, αλλά για έναν νευροψυχολογικό μηχανισμό που εκμεταλλεύεται την εξελικτική προδιάθεση του εγκεφάλου μας να κυνηγά την ανταμοιβή.
Η εκπαίδευση, η νομοθετική ρύθμιση (π.χ. περιορισμός ή διαφάνεια στη χρήση near misses) και η ψυχολογική υποστήριξη προς τους παίκτες είναι απαραίτητα βήματα. Το πιο σημαντικό όμως, είναι να μάθουμε να αναγνωρίζουμε τη διαφορά μεταξύ "παραλίγο να τα καταφέρω" και "παραλίγο να με κρατήσουν για άλλη μια ώρα στον βρόχο".